Rivayete göre, Orhan Gazi`nin Bursa`da yaptırmakta olduğu cami inşaatında `Karagöz` adlı bir demirci çalışmaktaydı. İşi, duvar taşlarını demir kenetlerle birbirine bağlamaktı. Aynı inşaatta, onun arkadaşı olan Hacivat (Hacı İvad) da ustabaşı veya ırgatbaşı idi.

Karagöz`le Hacivat`ın devamlı olarak birbirleriyle şakalaşmaları ve işçilerin de onların hallerine gülüp çalışmayı aksatmaları yüzünden, işler bir türlü yürümüyordu. Bir gün, inşaat mahalline gelen Orhan Gazi, yapının olduğu gibi durduğunu görünce, mimarbaşıyı sorguya çekti. Sonra, Karagöz ve Hacıvat`ı çağırtıp, onlara huzurunda bir hamam muhaveresi yaptırdı. Oyundan hoşlanmıştı ama, işin sürüncemede kalmasına da göz yumamazdı. Tehdit yollu tenbihlerde bulunup geri döndü.

 

Günler sonra, padişah yine çıkagelmişti. Baktı ki, inşaatta ilerleme yok. Mimarbaşından aynı mazareti duyunca, son derece öfkelendi ve Kragöz`ün de Hacıvat`ın da idamlarını emretti. Bu irade kendilerine bildirildiği vakit, Karagöz, `Adam sende` diyerek sol eliyle sakalını tutup, sağ elini sallamış; Hacıvat ise, iki elini yumruk yapıp üst üste vurarak `Taş taş üstünde kalmasın` demişti. İşte idam edilen iki komedi ustadının perdedeki gölgeleri daima böyledir.

 

Orhan Gazi, onların idam ettirdiğine pişman olmuştu. Buhara`nın Küşter kasabasından gelen ve Nakşibendi meşayihinden olan Şeyh Küşteri, Karagöz ve Hacıvat`ın hayallerini perdeye aksettirip konuşturarak padişahın üzüntüsünü hafifletmişti. Fakat bu rivayet asılsız olması gerekir. Çünkü `hayal oyunu`nun Orta Asya`da, Çin`de, Hint`te ve Mısır`da varolduğu çeşitli kaynaklarda bildirilmektedir. Hatta rivayetlerde bile benzerlikler görülür. Anadolu Türkleri işte bu hayal oyununu yaşatmış ve Kragöz`ün şahsında onu milli bir hüviyete sokmuşlardır.

 

Karagöz cahil fakat saf ve temiz ruhlu zeki, fitri mizah kabiliyetine sahip Türk Halkını temsil eder. Suniliklerden, yabancılara benzeme temayülünden, taklitçilikten hoşlanmaz, dil bozguncularını alaya alır. Hacivat ise onun tam zıddı, halktan kopmuş, sözüm ona aydın tipidir. Bunların yanında, Osmanlı memleketlerinde yaşayan azınlık tipleri de, karakteristik taraflarıyla Karagöz oyunlarında yer alırlar.

 

Gölge ve hayal oyunu, aslında tasavvufi inanışların da ifade vasıtasıdır. Buna göre, göze görünen her şey, hakiki varlık olan Allah`ın kainattaki hayalleridir. `Büyük hakikat` ise gelip geçici hayallerin ulaşmaya çalıştıkları `Ebedi alem`dedir.

`Gösterir yüz bin hayal alemde suret perdesi

Şem`i siretle ziyalandıkça hikmet perdesi` gibi.(Türk ve İslam Ansiklopedisi, 3. cilt, sayfa:418)