KİTAB-I BAHRİYE

En önemli coğrafya eserlerinden kabul edilen "Kitab-ı Bahriye", Türk haritacılığının kurucusu Piri Reis tarafından 1521 tarihinde hazırlanmıştır. 19. yüzyıla kadar Batı ülkelerinde Akdeniz`i bu denli ayrıntılı olarak anlatan bir kılavuz kitaba rastlanmamakla birlikte 13. yüzyıldan itibaren "portolan"ların kullanıldığı biliniyor. Bu harita-kılavuzlar Akdeniz`de sefer yapan denizciler tarafından yapılıp kullanılırdı. Denizciler tarafından gezilip görülerek yapıldıkları için o çağdaki diğer haritalara göre daha doğru, daha kullanışlıydılar. Ayrıca, denizin nemi ve tuzuna karşı koyabilmeleri için parşömen üzerine çiziliyorlardı.

Bu haritaların en büyük özelliği, üzerlerinde bulunan on yedi rüzgârgülüydü. Aslında, bu rüzgârgülleri pusulanın haritaya belirli noktalarda yerleştirilmiş haliydi. Haritacılıkta gerçek bir devrim yaratan portolanların üzerinde bulunan ülke bayrakları, krallık armaları, büyük kentler, gemiler ve bazı semboller yardımı ile o yılların tarihi hakkında çok değerli bilgiler edinilebiliyor.

Kitab-ı Bahriye ise Ege ve bütün Akdeniz`de sefer yapan kaptanlar için eşsiz bir yol göstericiydi. 1480`li yıllardan başlayarak amcası ünlü korsan Kemal Reis`in yanında bütün Akdeniz`i kıyı bucak dolaşan Piri Reis, Osmanlı Devleti`nin en önemli deniz üssü olan Gelibolu`da tersane kethüdalığı yaptığı sırada hazırladığı kitabına 25 yıllık gözlem ve deneyimini aktardı. 1521 yılında tamamlanan kitabın bugüne ulaşan kırka yakın el yazması örneğine bakarak o yıllarda çok itibar gördüğünü söyleyebiliriz.1524 yılında Kanuni Sultan Süleyman`ın damadı ve sadrazamı İbrahim Paşa, Mısır`a sefer yaparken, Piri Reis`i de yanına kılavuz kaptan olarak aldı. Piri Reis`in sefer sırasında kendi hazırladığı kılavuzdan yararlandığını gören İbrahim Paşa`nın, bu durum dikkatini çekti. Sadrazam, Piri Reis`ten eserin temize çekilerek Kanuni Sultan Süleyman`a sunulmasını istedi.
Piri Reis, Gelibolu`ya dönünce Kitab-ı Bahriye`yi gözden geçirip, daha çok dünya coğrafyası ve coğrafi terimlerin açıklandığı manzum giriş bölümünü ekledi ve haritaları çoğalttı.

Kitap, 1525 yılında İbrahim Paşa vasıtasıyla Kanuni`ye sunuldu.Kitab-ı Bahriye`nin manzum yazılan girişinde, Piri Reis kitabın yazılış amacı, deniz bilimlerinin gemicilere gerekliliği, fırtına, rüzgâr isimleri, pusulanın tanıtımı, haritanın tanıtımı, harita üzerindeki işaretlerin anlamı, denizlerin adları ve özellikleri, Portekizlilerin Hint Denizi`ne yerleşmeleri, Afrika kıyıları, Çin Denizi, Hint Denizi, Atlantik ve Amerika kıtasının keşfi konularına yer verir.Kitab-ı Bahriye`nin ikinci bölümü, Çanakkale Boğazı ile Sultaniye ve Kilitbahir kalelerinin anlatımı ile başlar. Ege Denizi adaları ve kıyıları, Yunanistan kıyıları, Mora Yarımadası, Adriyatik kıyıları, İtalya kıyıları, Sicilya, Sardunya, Korsika adaları, Fransa kıyıları, İspanya kıyı ve limanları, Kanarya Adaları, Kuzey Afrika kıyıları, Mısır ve Nil nehri, Doğu Akdeniz kıyıları, Girit ve Kıbrıs, Anadolu`nun güney ve Ege kıyıları ve adaları, Gelibolu ile Saros Körfezi anlatılır.

Piri Reis bu ada ve kıyıların su derinlikleri, gemilerin demirleyebilecekleri yerler, kıyı bitki örtüsü, içme suyu, gemi inşaat olanakları yanında insanlar, dinler, politik güçler ve ticari durum hakkında da bilgiler verir. Kitap arkeolojik bilgiler de taşır. Piri Reis anlatımın yanı sıra, her liman ve kıyının büyük ölçekli bir portolan haritası ile bilgileri iyice pekiştirir. Kitab-ı Bahriye`yi benzersiz bir Akdeniz gezi rehberi olarak da kabul etmek gerekir. Kentlerdeki önemli anıt ve binaların çizimlerinin de yer aldığı kitap, Piri Reis`e ait birinci elden biyografik bilgiler vermesi açısından da bulunmaz bir kaynak. İşlevselliği artsın diye sonraki yıllarda yapılan kopyalarına Marmara Denizi kıyı ve adaları ile İstanbul da ilave edilir. Kitabın 1521 ve 1525 yılındaki orijinallerden kopya edilen bazı yazmalar, dünyanın önemli kütüphanelerinde ve İstanbul`daki müze ve devlet kütüphanelerinde yer alıyor. Akdeniz`de yüzlerce ada, kıyı, kent ve liman hakkında 16. yüzyıl başlarına ait ilginç bilgiler taşıyan Kitab-ı Bahriye`nin en kıymetli yazmalarından biri de 232 adet haritası ile İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi`nde bulunuyor.

* Kemal Özdemir, araştırmacı-yazar

Proje Yerlinet tarafından çözümlenmiştir.