Gökyüzünün Sokaklarında Dolaşan Kitap

Marifetname

18.yüzyılda yaşamış ünlü düşünür ve ilim adamı Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın yetiştiği ekol eski tabirle ‘zül cenaheyn’ günümüz Türkçesi ile ‘çift kanatlı’ olarak nitelenir. Kanatların biri pozitif bilimleri temsil ederken diğeri teolojik disiplini simgeler.

Astronomi ve astroloji doğu kültürlerindeki en eski bilimsel uğraşılardandır. Batıda Helen uygarlığının taşıdığı bilimler bayrağını, doğuda kadim Çin, Hind, Mısır ve İran medeniyetleri taşıdı. Tarihi kaynaklar bu uygarlıkların astronomi ile ilgili çalışmalarına ilişkin yüzlerce rivayet aktarmıştır. Aslında doğuda astronomi Asur, Babil ve Sümerler’e kadar geriye götürülebilir. Bilimler tarihinde özel ve önemli yerleri olan Müslüman bilginler ise 9.yüzyıl başlarından itibaren astronomi ile yoğun olarak ilgilenmeye başladı. Hindistan’da Jaipur’da kurulan devasa rasathaneler, Meraga, Semerkand ve Reyy rasathaneleri ile İstanbul’da Osmanlılar döneminde kurulan Ali Kuşçu ve Takiyyüddin gibi meşhur astronomların çalıştığı İstanbul Rasathanesi doğu kültür coğrafyasının en önemli astronomi kurumları oldu. İslam’da var olan ibadetlerin büyük bir kısmının yerine getirilebilmesi doğru zamana bağlı olması, astronomiye verilen büyük önemin en temel nedeni oldu. Müslüman astronomlar kendilerinden önce yapılan çalışmalara Yunanca ve Süryanice kaynaklarla ulaştılar ve mevcut birikimin sahiplerinin isimlerini örtmeden bu birikimi daha ileriye taşımayı hedeflediler. Günümüz bilim tarihçileri, Avrupa’da Rönesans ile birlikte ortaya çıkan bilimsel aydınlanma ve gelişme sürecinin ana beslenme kaynaklarının Endülüs’te yaklaşık 800 ve Sicilya’da da 400 yıl süren İslam kültür iklimi olduğu konusunda hem fikir.

Önemli Ölçümler
Doğunun bu büyük astronomları çalışmalarında çok önemli hesaplamalar ve ölçümler gerçekleştirdiler. Abbasi halifesi el-Memun döneminde bugünkü Irak ve Suriye’de gerçekleştirilen ölçümlerle ekvatorun ve boylamların uzunlukları hesaplandı. Hint Okyanusu’nda ticaretle uğraşan gemiciler geliştirdikleri pusulalarla uzaklıkları ve yönleri ayrıntılı biçimde hesaplamayı başardılar. Meraga Rasathanesi’nde yıldızların enlem ve boylamların ölçümü yapıldı. Tüm bu ölçümlerin yapımı için bugün dünyanın çeşitli müzelerinde sergilenmek olan hassas ölçüm aletleri geliştirildi. Usturlablar, rubu cetvelleri dönemlerinin en gelişmiş astronomik ölçüm cihazlarıydı.

Marifetname ve Astronomi
Astronomi konusunda 18. yüzyıl Anadolu’sunda karşılaşılan en belirgin isim büyük bilgin Erzurum’lu İbrahim Hakkı ve O’nun değerli eseri Marifetname’dir. Tıp, kozmoğrafya, matematik alanlarında da çalışmalar içeren Marifetname’de dönemin önemli astronomik bilgileri yer alır. Erzurumlu İbrahim Hakkı çalışmalarını daha çok Tillo adıyla tanınan Siirt’in Aydınlar İlçesi’nde gerçekleştirdi. Kelime anlamı ‘yüksek yer’, ‘yüksek ruhların yeri’ anlamına gelen Tillo’yu merkez kabul ederek hazırladığı enlem ve boylamları gösteren dünya küresi döneminin önemli astronomi çalışmaları arasında yer alır. İbrahim Hakkı, birçok alanda kendisini yetiştiren hocası ve Tillo’daki okulunun da rektörü olan Tillo’lu Şeyh İsmail Fakirullah’a olan bağlılığını da astronomik bir düzenekle ifade etmiştir. Bu sistem her sene ekinoks günlerinde günün ilk ışıklarını İsmail Fakirullah’ın ebedi istirahatgâhına düşüren ışığın odaklanması ve kırılması prensipleri ile çalışıyordu. Marifetname’de yer verilen güneş ve ay tutulmalarını, yıldızların ve gezegenlerin dağılımını gösteren şemalar eseri oldukça zengin ve ilginç kılıyor. Bugün bir zamanların en önemli astronomi ve gökbilim çalışmalarının yapılıp üretildiği Tillo’da bir gözlem evi ve astronomi enstitüsü görmek en büyük arzumuz.
(Skylife Dergisinin Haziran 2010 tarihili sayısından alınmıştır)

Proje Yerlinet tarafından çözümlenmiştir.